Қазақстандағы жеке тұлғалардың банкроттығы: борышкер үшін шарттары мен салдары

Соңғы жылдары Қазақстанда жеке тұлғалар арасында банкроттық мәселелеріне қызығушылық айтарлықтай артқан. Бұл 2023 жылдың басында күшіне енген «Қазақстан Республикасы азаматтарының төлем қабілеттілігін және банкроттықты қалпына келтіру туралы» жаңа заңның қабылдануымен байланысты.

Жаңа заңның негізгі мақсаты азаматтардың қарыздық жүктемесін азайту болып табылады, бұл өз кезегінде экономикалық белсенділікті қалпына келтіруге және қоғамдағы әлеуметтік шиеленісті төмендетуге көмектесуі тиіс. Заңда жеке тұлғалардың банкроттық процесін жеңілдетуге бағытталған бірнеше негізгі тетіктер қарастырылған.

Банкроттық рәсімдері

Жаңа заң банкроттықтың үш негізгі рәсімін қарастырады:

Соттан тыс банкроттық: бұл рәсім банктерге, микроқаржы ұйымдарына және коллекторлық агенттіктерге берешегі бар тұлғаларға арналған. Ерекшелігі — бұл рәсімді борышкердің өзі бастайды және соттың араласуын қажет етпейді.
Сот банкроттығы: бұл рәсім қарыз сомасы белгілі бір шекті шектен асқанда күрделірек жағдайларда қолданылады. Бұл жағдайда банкроттық процесі соттар арқылы өтеді, бұл істің мән-жайын толығырақ қарастыруға мүмкіндік береді.
Төлем қабілеттілігін қалпына келтіру рәсімі: бұл рәсім қаржылық сауықтыру жоспарын әзірлеу және жүзеге асыру арқылы борышкерлерге қаржылық жағдайын қалпына келтіруге көмектесуге бағытталған. Ол борышкердің қаржылық жағдайын жақсартуға бағытталған құқықтық және қаржылық шараларды қамтиды.

Соттан тыс банкроттық

Қазақстандағы соттан тыс банкроттық – азаматтарға сотқа жүгінбей-ақ қарыз міндеттемелерінен құтылуға мүмкіндік беретін рәсім. Бұл процесс банктерге, микроқаржы ұйымдарына және коллекторлық агенттіктерге жүктелген қарыздарға қатысты. Соттан тыс банкроттықтың негізгі шарттары мыналар болып табылады:

Қарыз сомасы: қарыз 1600 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК) аспауы керек, бұл 5 520 000 теңгеге тең.
Қарызды өтеу мерзімі: қарыз 12 ай ішінде өтелмейді.
Мүліктің жоқтығы: борышкердің мүлкі, соның ішінде ортақ меншіктегі мүлкі болмауы керек.
Банкпен есеп айырысу: банкпен өтелмеген қарызды өтеу процесі болуы керек.
Банкроттық тарихы: соңғы 7 жылда банкроттық туралы өтінім берілген жоқ.

Заңда азаматтардың жекелеген санаттары үшін де ерекше жағдайлар белгіленген. Мәселен, соңғы 6 айда атаулы әлеуметтік көмек алушылар және бес жылдан астам берешегі өтелмеген тұлғалар үшін қарыз сомасына шектеу қойылмайды және мүліктік тексеру жүргізілмейді.

Соттан тыс банкроттық рәсімін мемлекеттік кірістер органдары, атап айтқанда аудандық бөлімдер жүзеге асырады. Азаматтар өтінімді Халыққа қызмет көрсету орталықтары (ХҚКО), E-gov ресми сайты немесе E-salyq Azamat мобильді қосымшасы арқылы бере алады. Өтінім берілгеннен кейін борышкердің қажетті критерийлерге сәйкестігін тексеру үшін мүдделі мемлекеттік және басқа органдардың ақпаратымен деректерді автоматты түрде тексеру жүйесі іске қосылады.

Бұл рәсім банкроттық үдерісін айтарлықтай жеңілдетуді білдіреді және көптеген азаматтарға ауыр қарыздарсыз жаңа қаржылық өмірді бастауға мүмкіндік береді.

Сот банкроттығы

Қазақстандағы сот банкроттығы қаржылық дәрменсіздіктің неғұрлым күрделі істерінде қолданылатын рәсім. Бұл процесс берешегі 5,5 миллион теңгеден асатын азаматтарға, сондай-ақ басқа да қарыз түрлері бар азаматтарға қолжетімді болады.

Сот банкроттығының маңызды бөлігі борышкердің мүлкін аукционда сату болып табылады. Бұл кредиторлар алдындағы қарызды өтеу үшін түскен қаражатты пайдалануға мүмкіндік береді. Дегенмен, белгілі бір шектеулер бар:

Егер борышкердің жалғыз баспанасы кепіл заты болса, кредитор оны алып қоюға құқылы.
Жалғыз баспана кепілге қойылмаса, кредиторлар оны талап ете алмайды.

Мүлік сатылып, қарыздар өтелгеннен кейін, борышкерде адалдық белгілері болмаған жағдайда (мысалы, мүлікті жасыру немесе жалған ақпарат беру) қалған өтелмеген соманы есептен шығаруға болады. Алайда, алимент өндіру, өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу, сондай-ақ қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін келтірілген залал және бюджетке төленетін төлемдер сияқты қарыздардың жекелеген түрлерін есептен шығаруға болмайтынын айта кеткен жөн.

Сот банкроттық рәсімін қаржы менеджерлері жүзеге асырады, оған мыналар кіреді:

Заңды тұлғалардың және жеке кәсіпкерлердің банкроттығына қатысы бар әкімшілер.
Кәсіби бухгалтерлер.
Заң кеңесшілері.
Аудиторлар.

Қаржы менеджерлерінің қызметтері төленеді және борышкердің мүлкінен төленеді. Стандартты мөлшерлеме – 1 ең төменгі жалақы (70 мың теңге). Борышкер халықтың әлеуметтік осал тобына жататын және мүлкі болмаған жағдайларда қаржы менеджерлерінің қызметтеріне ақы төлеу шығындарын мемлекет көтереді.

Төлем қабілеттілігін қалпына келтіру тәртібі

Қазақстандағы жеке тұлғалардың банкроттығы жағдайында үшінші негізгі рәсім төлем қабілеттілігін қалпына келтіру болып табылады. Бұл рәсім борышкерлерге 5 жылға дейін қарызды төлеу бойынша бөліп төлеу жоспарларын алу мүмкіндігін ұсынады, бұл әсіресе тұрақты табысы бар адамдар үшін маңызды.

Рәсімнің негізі қаржылық менеджермен бірлесіп жүзеге асырылатын төлем қабілеттілігін қалпына келтіру жоспарын әзірлеу болып табылады. Бұл жоспар кейін сотта бекітіледі. Онда борышкер өз қарыздарын кезең-кезеңімен өтеу үшін қабылдауы тиіс нақты қадамдар мен шаралар қарастырылған.

Бұл рәсімді қолданудың маңызды шарты қарыз сомасы қарыз алушының меншігіндегі мүліктің құнынан аспауы керек. Бұл борышкердің мүмкіндіктері мен оның қаржылық міндеттемелері арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етеді.

Төлем қабілеттілігін қалпына келтіру рәсімінің маңызды артықшылықтарының бірі ол аяқталғаннан кейін тұлға «банкрот» мәртебесін алмайды. Бұл әдетте банкроттықпен байланысты жағымсыз салдарға, мысалы, қаржылық-шаруашылық қызметке шектеулерге ұшырамайтынын білдіреді.

Азаматты банкрот деп жариялағаннан кейінгі салдарлар

Жеке тұлғаны банкрот деп жариялау бірқатар ауыр зардаптарға әкеп соғады, оларды ескеру қажет:

Қредит алуға шектеулер: банкрот деп жарияланғаннан кейін азамат бес жыл бойы кредит ала алмайды. Ерекшелік — ломбардтар беретін микрокредиттер.
Қредит рейтингінің төмендеуі: банкроттық азаматтың кредит рейтингіне теріс әсер етеді. Бұл болашақта қаржылық қызметтерді алуды қиындатуы мүмкін.
Қайта банкроттықты шектеу: банкроттықты қайтадан жариялау мүмкіндігі алдыңғы жағдайдан жеті жылдан кейін ғана пайда болады.
Қаржылық жағдайды тексеру: банкроттықты жариялағаннан кейін үш жыл ішінде азаматтың қаржылық жағдайы бақыланады.

Төлем қабілеттілігін қалпына келтіру рәсімі кезінде кредит алуды шектеу және кредиттік рейтингтің төмендеуі сияқты салдарлардың болмайтынын ескерген жөн. Бұл банкроттықтың ұзақ мерзімді жағымсыз салдарын болдырмауға ұмтылатындар үшін төлем қабілеттілігін қалпына келтіру рәсімін тиімдірек етеді.

Қазақстанда жеке тұлғалардың банкроттығы туралы жаңа заңның қабылдануы еліміздің қаржы заңнамасын дамытудағы маңызды қадам болып табылады. Бұл азаматтарға қарыз мәселелерін шешудің тиімді және қолжетімді тетіктерін беріп қана қоймайды, сонымен қатар салауатты экономикалық ортаны құруға көмектеседі. Ұзақ мерзімді перспективада бұл жалпы экономикалық әл-ауқаттың жақсаруына және қоғамдағы әлеуметтік шиеленістің төмендеуіне әкелуі мүмкін.